کلیات گسل‌های ایران
ایران با فعالیت‌های تکتونیکی بیگانه نیست. این کشور روی یک خط گسل اصلی بین صفحه تکتونیک عربستان و اوراسیا قرار دارد. همین امر موجب شده تا در گذشته این کشور زمین‌لرزه‌های زیادی را تجربه کند. قبل از اینکه در مورد گسل‌های ایران صحبت کنیم خوب است اول با تعریف گسل آشنا شویم. گسل به هر ناپیوستگی ثانویه زمین‌ساختی گفته می‌شود که در آن جابه‌جایی پس از ایجاد شکست اتفاق میافتد؛
بنابراین بر طبق این تعریف گسل شامل شکستگی‌های کوچک در حدود چند میلی‌متر و یا شکستگی‌های بزرگ در حد چند کیلومتر می‌شود. متأسفانه جغرافیای ایران روی گسل‌های متعدد زیادی قرار گرفته است. وجود گسل‌های ایران خطر وقوع زلزله در کشور را افزایش داده است و باعث خسارت‌های جانی و مالی زیادی شده است. این مسئله زمانی اهمیت خود را نشان داده است که در یک صدسال اخیر رشد جمعیت افزایش چشمگیری پیدا نموده است و ساخت‌وساز‌های مختلف نیز در کشور گسترش پیدا کردند. همین امر خسارت‌های جانی و مالی ناشی از زمین‌لرزه را افزایش می‌دهد.
از آنجایی که با پیشرفت علم و فناوری هنوز محققان موفق به پیش‌بینی وقوع زلزله نشده‌اند، بهتر است از خسارت‌های احتمالی ناشی از وقوع زمین‌لرزه به کمک مقاوم‌سازی و بهسازی لرزه‌ای سازه‌ها، پیشگیری کنیم. فراموش نشود که هر شکستگی در زمین نمی‌تواند گسل باشد بلکه گسل‌های ایران شکستگی‌هایی هستند که در آن صفحات به‌موازات یکدیگر حرکت کرده، از هم دور شده یا به یکدیگر برخورد می‌کنند.
اصلی‌ترین گسل‌های ایران، روند تقریبی شرقی- غربی
گسل‌های ایران را می‌توان به دو نوع اصلی و فرعی تقسیم کرد. در ادامه این مقاله قصد داریم به چند مورد از گسل‌های اصلی ایران که در زمین‌شناسی، حوضه‌های رسوبی، مناطق زلزله‌خیز ایران و تشکیل کانسارهای رگه‌ای نقش دارند، اشاره‌کنیم. در حقیقت کانسار به محل‌هایی گفته می‌شود که غلظت عناصر مفید در این مناطق زیاد است. می‌توان بیان نمود که کانسار همان معدن است.
- گسل البرز: این گسل از شرق گرگان تا لاهیجان امتداد پیدا نموده است. فعالیت این گسل از زمان سیلورین و یا از قبل از آن بوده است. این دوره زمین‌شناسی از پایان دوره اردوویسین شروع شده است. دوره سیلورین به هفت میلیون سال پیش برمی‌گردد. شمال این گسل فاقد سنگ‌های ائوسن است.
- گسل آبیک- فیروزکوه: این گسل از آبیک قزوین تا فیروزکوه که در بخش جنوبی البرز قرار دارد کشیده شده است. نام قسمتی از این گسل راندگی مشاء- فشم است. به این معنی که این گسل از نوع راندگی است. همچنین این گسل از زمان لیاس اثر قابل‌توجهی بر روی ریخت زمین‌ساخت امروز در البرز داشته است. حداقل زمان فعالیت این گسل از دوره لیاس است. دوره لیاس همان دوره ژوراسیک پیشین است که حدود 145/5 تا 199/6 میلیون سال پیش طول زمانی این دوره بوده است.
- گسل سمنان: موقعیت قرارگیری این گسل در شمال سمنان است. این گسل کوه‌های البرز را از ایران مرکزی جدا می‌سازد. فاصله گسل سمنان از گسل عطاری 15 تا 25 کیلومتر است. در نهایت در دشت آهوان- قوشه این دو گسل به یکدیگر می‌پیوندند. امتداد گسل سمنان از غرب ایران تا دشت‌های ده نمک است و از شرق ایران تا دامغان است. چپ‌گرد بودن ویژگی دیگر این گسل است که در اینجا باید به آن اشاره نمود. شیب گسل سمنان به سمت جنوب، باعث به وجود آوردن ناپیوستگی‌هایی در سنگ‌های ائوسن در شمال سمنان شده است.
اصلی‌ترین گسل‌های ایران، گسل‌های آذربایجان و البرز غربی
- گسل تبریز از شمال تبریز به سمت کوه‌های آستارا ترکیه و پس از عبور از خوی و ماکو امتداد پیدا می‌کند. در طول گسل تبریز تغییر روندهایی نیز مشاهده می‌شود که می‌توان گفت احتمالاً گسل تبریز از به هم پیوستن تعدادی گسل به وجود آمده است. روند کلی گسل تبریز شمال غربی به سمت جنوب شرقی است. احتمال دارد گسل قم-زفره در امتداد آن باشد. همچنین این گسل راست‌گرد بوده و از سمت جنوب شرقی می‌تواند به کوه‌های زنجان- سلطانیه برسد. این نوع از گسل‌های ایران در فاصله‌ای که بین خوی و ماکو وجود دارد می‌تواند مرز سنگ‌های آفره رنگین در آذربایجان غربی را مشخص سازد.
- گسل آستارا: روند گسل آستارا، شمالی-جنوبی است. این گسل در بخش غربی دریاچه خزر و در شرق آذربایجان قرار گرفته است. امتداد این گسل از شمال ایران تا قفقاز است. این گسل همچنین باعث فرورفتگی دریاچه خزر در مقایسه با آذربایجان شرقی شده است.
- گسل ارومیه از شهر ماکو به سمت جنوب کشیده شده است. این گسل پس از گذشتن از غرب دریاچه ارومیه به زرینه‌رود ختم می‌شود. می‌توان بیان نمود که گسل ارومیه ادامه گسل تبریز است. همچنین گسل ارومیه به‌عنوان یکی از گسل‌های ایران باعث فرورفتگی دریاچه ارومیه شده است. علاوه بر این، آثار فعالیت گسل ارومیه در فاز سیمرین پیشین مشاهده شده است. باید این نکته را خاطرنشان کرد که کوهزایی سیمرین به فرآیندی اطلاق می‌شود که موجب تشکیل رشته‌کوه‌هایی شده است که شما آن‌ها را الآن در آسیای مرکزی مشاهده می‌کنید. این رشته‌کوه‌ها حاصل برخورد صفحه‌های جنوبی و شمالی چین و صفحه قاره‌ای قزاقستان با صفحه سیمرین است.
اصلی‌ترین گسل‌های ایران، گسل‌های مرکزی
گسل ترود یکی از گسل‌های ایران مرکزی است که در شمال گسل درونه قرار دارد. روند گسل ترود، شمال شرقی- جنوب غربی است. فعالیت این گسل احتمالاً مربوط به روند کوهزایی کالدوئین است. همچنین جنبش چپ‌گرد گسل ترود در سیمیرین پیشین محرز شده است. گسل میامی در قسمت شمال کویر بزرگ نمک قرار دارد.
این گسل از شمال شاهرود می‌گذرد. همچنین گسل میامی از سمت شرق به گسل درونه می‌رسد. سمت غرب این گسل به گسل عطاری رسیده و در مرز شمالی این گسل سنگ‌های آمیزه رنگی وجود دارد که در ناحیه عباس‌آباد بوده و دو واحد بینالود و ایران مرکزی را از یکدیگر جدا می‌سازد.
گسل درونه که به گسل بزرگ کویر معروف است یکی دیگر از گسل‌های ایران است. امتداد این گسل از شمال نائین به سمت شرق ایران و تا نزدیکی مرز افغانستان است. طول گسل درونه 700 کیلومتر است. کویر بزرگ ایران مرکزی به‌وسیله گسل درونه در بخش شمالی محدود می‌شود. آخرین جنبش گسل درونه راست‌گرد بوده است. همچنین این گسل مشخص‌کننده مرز جنوبی ناحیه درونه- کاشمر است. گسل درونه کمی به سمت شمال متمایل شده است. این تمایل در محدوده شمال نائین به سمت شرق است. پس از این محدوده این گسل به حالت قوسی شکل درمی‌آید.
امتداد گسل قم- زفره از ناحیه قم تا زفره است. این گسل نوعی گسل راست‌گرد است. نقش اساسی گسل قم-زفره در به وجود آمدن سنگ‌های آذرین در دوره ائوسن است. دوره ائوسن یکی از دوره‌های زمین‌شناسی است که به 56 میلیون سال پیش برمی‌گردد. احتمالاً این گسل قم- زفره دنباله گسل تبریز است.
امتداد گسل دهشیر- بافت از ده شیر و نائین یزد تا بافت کرمان است. حد جنوب غربی و غربی گسل دهشیر- بافت؛ ابرکوه، سیرجان و فرورفتگی‌های گاوخونی را مشخص می‌سازد. بیرون‌زدگی‌های آمیزه رنگی در طول این گسل و در نواحی نائین مشاهده می‌شود.
گسل پشت بادام به‌صورت قوسی شکل است و تمایل آن به سمت جنوب شرق بوده و از مناطق پشت بادام می‌گذرد. فعالیت این گسل به فاز کاتانگایی مربوط هست. این فاز مربوط به زمان پرکامبرین پسین است. آثار کوهزایی کاتانگایی را شما می‌توانید در سنگ‌های گلپایگان، تکاب، ناحیه پشت بادام، ناحیه ترود و ارومیه مشاهده کنید.
در دوران مزوزوئیک گسل پشت بادام نقش مؤثری در ایجاد ساختارهای فرو زمین و فرازمین داشته است. گسل پشت بادام موازی با گسل چاپدونی است. همچنین این گسل محدودکننده مرز شرق کویر نمک است.
گسل کلمرود از دیگر گسل‌های مرکزی ایران است. گسل هریرود، گسل نهبندان، گسل نایبند، گسل بشاگرد جزء گسل‌های جنوب شرقی و شرقی ایران هستند. گسل زاگرس، گسل کازرون و گسل میناب جزء گسل‌های زاگرس محسوب می‌شوند.
